نسخه‌ای کهن از صحیفه سجادیه در میان نیشابوریان

وقتی مسعود سعدسلمان در  اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم در غزنین برای یکی از ممدوحانش در دربار غزنویان، عمادالدوله ابوسعد بابو، دعای نیک مردان در «صحیفه کامله» را آرزو می‌کند، پیداست که شهرت کتاب صحیفه کامله سجادیه در خراسان، به حدی رسیده بود که مخاطب، مفهوم این اشاره را درک کند و محتاج توضیح بیشتری درباره کتاب و منشی و محتوای آن نباشد. سنی مذهب بودن شاعر و ممدوح هم، مانع از آن نشده است که او در سخن خود به کتابی از امام شیعیان ارجاع دهد.

«ای سؤال آزمندان بر صحیفه جود تو.
چون دعای نیک مردان در صحیفه کامله».

صحیفه سجادیه این مسیر را کمابیش در طول ۴۰۰سال پشت سر گذاشت تا در خراسان بزرگ این چنین شهرت یافت؛ مسیری که با کنارهم قراردادن پراکنده‌هایی از متون و نسخه‌های برجامانده، می‌توانیم بخش‌هایی از آن را امروز روشن‌تر پی بگیریم. قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده از صحیفه سجادیه، در خراسان کتابت شده است و اکنون نیز در همان جا نگهداری می‌شود؛ نسخه شماره۱۲۰۴۵ کتابخانه آستان قدس رضوی در سال ۱۳۴۸خورشیدی در جریان تخریب و تعمیر قسمتی از دیوار‌های بالاسر حرم، قسمت فوقانی دارالسلام، با شمار چشمگیری از اوراق و مصاحف قدیمی زیر سقف به دست آمد.

اینکه این نسخه چرا و چه وقت و به دست چه کسی پنهان شده بود، روشن نیست؛ گرچه به احتمال بسیار، ماجرای این نسخه‌ها و اوراق پنهان شده، به گذشته‌های دور بازمی گردد؛ زیرا روی هیچ یک از نسخه‌ها عرض‌های مربوط به کتابخانه و حرم رضوی دیده نمی‌شود و تاریخ جدیدترین وقف نامه یادشده در آن‌ها هم سال ۸۶۳قمری است.

نکته مهم درباره این نسخه کهن، آن است که کاتب و مالک نسخه، همه از مذهب کرّامیه هستند. کرامیه از فرق متقدم اسلامی است که سردمدار آن، محمدبن کرام بود و پایگاه اصلی آنان، شهر نیشابور بوده است. کتابت نسخه صحیفه سجادیه ازسوی عالمی کرامی در این شهر، نشان دهنده عمق محبت اهل بیت (ع) درمیان اهالی نیشابور آن هم در میان فرقه‌های مختلف اهل سنت است.

نسخه‌های مهمی از نهج البلاغه نیز در این شهر مهم خراسان کتابت شده است که به نسخه‌های نیشابوری نهج البلاغه مشهور است. نسخه صحیفه سجادیه در سال ۴۱۷قمری در نیشابور کتابت شده است. این‌ها نشان می‌دهد که علمای اهل سنت فقط در زبان، از حب اهل بیت (ع) نمی‌گفتند، بلکه در عمل نیز این محبت را نشان می‌دادند.

خطه خراسان و میراث بانی از معارف اهل بیت (ع)

خراسان از دیرباز درمیان اهل علم و فرهنگ، جایگاه والایی داشته است. عالمان بزرگی در طول قرن‌های متمادی از این منطقه سر برآورده اند و هرکدام سبب ایجاد یک جریان بزرگ علمی نه تنها در خراسان بلکه در جای جای تمدن اسلامی شده اند. نیشابور درمیان شهر‌های خراسان، نامی پرآوازه داشته است. از همان سده‌های نخست تمدن اسلامی، این شهر عالمان زیادی را به خود دیده است.

مذاهب مختلف اسلامی در این شهر به صورت مسالمت آمیز درکنار یکدیگر زندگی می‌کردند. شاید مهم‌ترین اتفاق بزرگ تاریخ نیشابور، حضور حضرت رضا (ع) در مسیر سفر خود به خراسان بوده است. هزاران راوی حدیث، مشتاقانه خود را به مسیر حرکت امام رساندند و از ایشان تقاضا کردند حدیثی از جد خویش برایشان نقل کند. روایت مشهور «سلسله الذهب» که در جوامع حدیثی اهل سنت و شیعه نقل شده است، حاصل این اتفاق به یادماندنی در تاریخ تمدن اسلامی است.

براساس برخی منابع، ورود تشیع به ایران و خراسان، هم زمان با فتوحات اسلامی در این منطقه بوده است. برخی منابع تاریخی از حضور شماری از صحابه و تابعینی که از شاگردان و وابستگان امام علی (ع) بودند یا با یاران ایشان ارتباط داشتند، نام برده اند که ازمیان آن‌ها می‌توان به «جعده بن هبیره مخزومی» (خواهرزاده امام علی (ع))، «ابوسعید حسن بصری»، «عبدا... بن صامت» (برادرزاده ابوذر غفاری)، «علقمه بن قیس نخعی» و «غیاث بن عبدا...» اشاره کرد. پس از حاکم شدن حجاج ثقفی بر عراق در دوره امویان، فشار وی بر شیعیان و دوستداران علی (ع) و کشتار آنان، موجب شد شماری از قبایل یمنی شیعه مقیم کوفه، نظیر اشعریان، راهی ایران و در قم ساکن شوند. پس از مدتی برخی از آنان به خراسان مهاجرت کردند.

عشق به اهل بیت (ع) درمیان اهل سنت

آثار گوناگونی را علمای بزرگ اهل سنت در قرون مختلف نوشته اند که در آن به دفاع از فضائل اهل بیت (ع) پرداخته اند. اغلب این کتاب‌ها مربوط به قرن های۷ و ۸ هجری بوده است. این نشان می‌دهد که در این دوره تاریخی، نواصب فعال شده بودند و این مسئله باعث حساسیت علمای اهل سنت شده بود و آن‌ها به دفاع از اهل بیت (ع) روی آوردند.

نیشابور یک شهر عالِم خیز اهل سنت بود که به دلیل مسافت طولانی با مدینه، هنوز فردی از اهل بیت (ع) را به خود ندیده بود. امام رضا (ع) وقتی وارد نیشابور شدند، علمای بزرگ اهل سنت مثل اسحاق بن راهویه، یحیی بن یحیی، ابوزرعه رازی و محمدبن رافع اولین کسانی بودند که به استقبال ایشان آمدند.

این افراد خاک پاک مرکب امام را به عنوان تبرک به سر و صورت خود کشیدند. این مطلب در کتاب «تذکره الخواص» سبط بن جوزی آمده است. کتاب «تاریخ نیشابور» حاکم نیشابوری هم این مطلب را نقل کرده است. بعد از شهادت امام رضا (ع) نیز اولین کسانی که به زیارت ایشان رفتند و به حضرت توسل کردند، علمای بزرگ اهل سنت بودند.

برگی از قدیمی‌ترین نسخه صحیفه سجادیه که در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شود